Wat is een carillon?

Toelichting door Jan Willem Achterkamp

Het carillon is een zeer oude Vlaams-Nederlandse ontwikkeling. Al in de veertiende eeuw hing men een bescheiden reeks klokjes in de toren, waarop via een automatisch speelwerk, ieder uur een melodietje ten gehore werd gebracht. Later kwam daar nog een melodie bij op het halve uur en op de kwartieren. Dit in vieren delen van het uur noemde men “quadrillonner”. We lezen hier het woord kwart in. Een andere manier van het spelen op klokken was het z.g. beieren. Mannen met houten hamers (beiermannen) sloegen ritmische motieven op de grote luidklokken tijdens bepaalde feestelijkheden in de stad. Rond 1500 ontstonden toen klokkenreeksen die middels een z.g. stokkenklavier bespeeld werden.

De toetsen van zo’n stokkenklavier gaan ongeveer 5 à 6 centimeter diep om het verschil tussen de zachtste en de luidste toon te kunnen controleren. Een diepgang als op een piano zou daarvoor veel te weinig zijn. Deze instrumenten hadden altijd kleine reeksen klokken, twaalf tot zestien stuks. Een omvang van ongeveer anderhalf octaaf dus, vaak met alleen een fis en een bes. Een voorbeeld van een dergelijk instrument vinden we nog in Monnickendam.Het stemmen van klokken had men tot dan toe nog niet onder de knie. Tot ongeveer 1645 was het dan ook alleen mogelijk om melodieën te spelen. Samenklanken waren bij toeval acceptabel.

Het zal rond 1640 geweest zijn dat de blinde beiaardier van de Dom te Utrecht, Jonker Jacob van Eyck op een dag, na zijn dagelijkse bespeling, welgemutst een liedje floot toen hij de speelcabine verliet. Tot zijn grote verbazing begon één van de klokken zachtjes mee te zingen. Daarmee ontdekte hij dat een klokkentoon bestaat uit een aantal deeltonen ook wel boventonen genoemd. Dit was het begin van het leren stemmen van klokken. Door een gelukkig toeval kwam hij in contact met de gebroeders Francois en Pieter Hemony uit Lotharingen, die net een opdracht voor een klokkenspel in de Wijnhuistoren van Zutphen op zak hadden. Zij ontwierpen een methode om de theorieën van Van Eyck m.b.t het klokkenstemmen in de praktijk om te zetten. Het was een doorslaand succes dat z’n  weerga niet had in de Nederlanden. Deventer kon natuurlijk niet achterblijven en kreeg in 1647 een spel dat nu, nadat het Zutphense instrument in het begin van de 20e eeuw verloren ging, het oudste Hemony carillon ter wereld is (afbeeldingen Lebuïnuskerk met carillon). Het Bathmense instrument (zij het veel lichter) is hier met z’n 25 klokken nadrukkelijk op geïnspireerd. Inmiddels zijn er zo’n 185 beiaarden in Nederland, waarvan een aantal 350 jaar of ouder is.

Literatuur Auteur Luc Rombouts, titel: “Zingend Brons, 500 jaar beiaardmuziek in de Lage Landen en de Nieuwe Wereld” (uitgave Luc Rombouts en Davidsfonds 2010,  Uitgeverij n.v. te Leuven). Het boek beschrijft het ontstaan van beiaardmuziek, en de verspreiding van beiaarden in de Lage Landen en de Nieuwe Wereld. Achter in het boek is een overzichtskaart opgenomen van beiaarden in Nederland en België,. en………Bathmen staat letterlijk op de kaart.